Mindfulness en Theorie U | Nu u
Tekst I Aad Meijer Foto I Heidi Arts
Als tegenwicht tegen vluchtig, automatisch en ademloos gedrag dient mindfulness om de eigen aandacht te leren versterken en richten. Huisarts en onderzoeker Bram Tjaden schreef hierover ‘En nu U’ voor behandelaars in de verslavingszorg. Niet alleen zij, ook ieder ander kan er baat bij hebben. Tjaden combineert mindfulness met het organiserend concept van ‘Theorie U’. Om niet alleen persoonlijk te leren ontstressen en beter te genieten van de volheid van het leven, maar ook meer grip op de toekomst te krijgen.
Twee tijdsstromen
In je boek verbind je een organisatiemodel, Theorie U, met mindfulness. Hoe kwam je daarop?
Theorie U is als model uitgewerkt door Otto Scharmer, verbonden aan het Amerikaanse Massachusetts Institute of Technology. Hij heeft zich lange tijd verdiept in veranderingsprocessen binnen organisaties. Hij gebruikt de letter U als oerbeeld van een oefenweg die altijd gaat van crisis naar bevrijding, van probleem naar oplossing, van deel naar groter geheel. Echter niet als rechte lijn, maar als een U eerst van links naar rechts afdalend naar diepere lagen tot aan het keerpunt, om dan weer vanuit de zwaarte op te stijgen. In het proces is het de uitdaging om door gerichte aandacht twee tijdstromen met elkaar te verbinden. De voortgaande rechtlijnige stroom van A naar B, die vanuit het verleden werkt, met die andere tijdstroom, die Jung synchroniciteit noemt. Die komt met openende mogelijkheden als het ware vanuit de toekomst op je af. Hierin stromen de creatieve impulsen die met toevallige gebeurtenissen je leven op zijn kop kunnen zetten, gevoed vanuit de diepere bronnen van je ervaring. Wil je iets in proces brengen, dan zijn beide stromen nodig. Mindfulness is een manier van aandacht oefenen die leidt tot presencing, als samentrekking van de Engelse woorden presence: aanwezigheid, en sensing: waarnemen.
Kun je een voorbeeld geven van hoe die tweede tijdstroom werkt?
Er is een advocaat. Hij werkt hard, leeft in welstand en is succesvol. Op een dag staat zijn vrouw voor hem met een koffer in haar hand. ‘Ik ga ervandoor.’ Deze gebeurtenis brengt hem in een identiteitscrisis. ‘Moet ik gewoon verder met mijn bestaan? Wat wil ik eigenlijk met mijn leven?’ Er komt een lotsproces op gang waarin de advocaat het oude moet loslaten. Hij wordt ontvankelijk voor die tweede tijdstroom. In die stroom gaan andere dingen je opvallen of gebeuren zomaar. In de lineaire tijdstroom stap je in de auto en ga je naar je werk. Alles volgens planning, geen nieuwe dingen. Want nieuwe dingen komen je uit de toekomststroom tegemoet, die te beleven is als een zelfstandig werkende kracht. Wat je nodig hebt is een ‘open mind’, een open hart en een onbevangen wil.
Zijn moderne mensen wel ingesteld op oosterse meditatieoefeningen?
Het doel van de oefeningen is in het hier-en-nu geworteld te blijven. Daarom sluiten boeddhistische tradities beter aan bij ons westerse bewustzijn dan hindoeïstische. Die zijn gericht op transcendentie, op het ontstijgen van de aardse maya. ‘Boeddha’ is een woord uit het Pali en betekent ontwaken. Boeddha wijst op het beleven van de aardse weerstanden. Dat beleven gaat gepaard met lijden. Mindfulness baseert zich op vipassana (inzichtmeditatie) die in de Tibetaanse vorm van het boeddhisme op de voorgrond staat. Wat we kunnen bereiken met mindfulness is een open, aandachtige houding met liefdevolle vriendelijkheid. Dat is in principe hetzelfde streven als in de fenomenologie die we uit de antroposofie kennen. In deze scholingsweg is het de bedoeling dat de dingen zich in mij ‘uitspreken’. Je kunt je in deze vorm van waarnemen scholen en het lineaire met het creatieve denken leren verbinden. Dat verrijkt het waarnemen en vergroot ons bewustzijn.
Wordt het lijden aan de dingen in onze cultuur niet juist uit de weg gegaan?
De uitdaging in mindfulness is een andere houding te ontwikkelen ten opzichte van de dingen die zich voordoen. In plaats van dat je de prettige dingen omarmt en de pijnlijke dingen uit de weg gaat, stel je je open voor alles wat zich voordoet.
In de jaren ’60 waren leraren als Maharishi Mahesh Yogi en Bhagwan pleitbezorgers van meditatietechnieken. Veel jongeren gingen op zoek naar een goeroe en beoefenden vormen van yoga. Kun je verklaren waarom mindfulness nu pas, veertig jaar later, zo populair is geworden?
De dynamiek van de jaren ’60 is een andere dan van nu. Destijds ging het om bevrijding, om het bereiken van ‘verlichting’. Mensen van deze tijd zijn meer gericht op het hier-en-nu en gebruiken moderne communicatiemiddelen. Hun leven gaat samen met veel stress. Er is een natuurlijke behoefte ontstaan naar rust en tot jezelf komen. En dan op een manier die buiten de kerkelijk-religieuze tradities blijft. Bij een cursus mindfulness speelt religie geen rol. De oefeningen zijn wetenschappelijk gefundeerd en blijken heilzaam te werken. Dat is anders dan de experimenten met meditatie en geestverruimende middelen in de jaren ’60 en ‘70.
Andere idealen
Aan het eind van de vorige eeuw vond er een afbrokkeling plaats van de oude stromingen. In die tijd leek de wereld maakbaar. Destijds was ik arts in opleiding en maakte de ommezwaai van regulier naar antroposofisch. Er kon iets veranderen in de wereld en ik kon daar een bijdrage aan leveren. Het postmoderne denken heeft deze maakbaarheid sterk gerelativeerd. De vraag kwam op: ‘Wat is mijn verhouding tot de wereld?’ in plaats van: ‘Hoe kan ik de wereld veranderen?’ Het platform van verandering kwam bij het individu te liggen. Vandaar de reële behoefte naar scholing en innerlijke groei.
Is mindfulness een scholingsweg naar hoger bewustzijn?
Aandacht hebben, in en buiten jezelf, is het hoofddoel. Een weg die steeds maar doorgaat en waar je ook van afgeleid wordt. In de cursussen zie je dat het voor deelnemers bijna onmogelijk is om een uur te mediteren. Het vraagt veel om gewoon te zitten en door je eigen onrust heen te komen. Als je verstilt, kan er namelijk van alles naar boven komen aan emoties. Dat is vaak moeilijk uit te houden. Na acht weken oefenen leer je die onrust werkelijk te ervaren.
Doemodus en zijnsmodus
In onze cultuur heerst de doe-modus. We zijn doelgericht bezig, ook met mediteren. De bedoeling is echter om in de zijnsmodus te komen. Niet gevangen in gewoontes uit het verleden, maar ook geen slaaf van wat allemaal moet in de toekomst. Wat je oefent in het neergaande deel van de U is een meer beschouwelijke kant. Laat zijn wat er is! Observeer zonder oordeel, zonder kritiek. Dat is een kwaliteit die volgens antroposofische gezichtspunten ook in de nacht werkt, als de belevenissen van de dag worden terugbeleefd in omgekeerde volgorde. Daarentegen is het dagbewustzijn alert; de dag zit vol keuzemomenten en oordelen. Oefen het loslaten ook al overdag! Eenmaal in de zijnsmodus, in het aanschouwende bewustzijn, kan de toekomststroom op gang komen. En die komt uit de nacht.
Welke invloed hebben meditatietechnieken op het brein?
Daar is veel onderzoek naar gedaan. Een van de bevindingen is dat bij mindfulness de linkerhersenhelft actiever wordt. Dat komt doordat je een open relatie met de buitenwereld ontwikkelt. Achter de prefrontale cortex, niet ver van de epifyse, neemt een gebied met de naam insula door te mediteren in omvang toe. In de insula ervaren we de interne toestand van ons lichaam, inclusief de zogenaamde onderbuikgevoelens. En die waarneming helpt je om empathie en compassie te ervaren. Het dagbewustzijn heeft ons tot vrije, afgescheiden mensen gemaakt. Door meditatie vinden wij geleidelijk de weg terug naar de eenheid van binnen-buiten. Dat is in feite het non-duale beeld dat Rudolf Steiner een fundament heeft gegeven in zijn boek De filosofie van de vrijheid.
Kunst maakt flexibel
Ook kunst kan helpen je op een nieuwe manier te verbinden. Neem de muzikale beleving. Ieder instrument voegt zich in het grote orkest, zodat je je in een groter geheel voelt opgenomen. Dat ben ik ontzettend gaan waarderen: het bewustzijn dat je één bent met het geheel. Dat beleef je natuurlijk maar op momenten; want je bent het zo weer kwijt. Alles komt en gaat. Het is alsof je achter de waterval zit: het water stroomt en ruist naar beneden. Je kunt al die bewegingen met je bewustzijn volgen en keuzes maken.
In de huisartspraktijk is dat stromende bewustzijn een belangrijke voorwaarde om elke patiënt in de korte tijd van een consult te ontmoeten, hierbij aan te sluiten en van hieruit te helpen. Ik streef er bij ieder consult naar mijn hoofd leeg te maken en weer een kleine U in te gaan. Het tegenbeeld van de U is de rechte lijn. Dan luister je oppervlakkig naar het verhaal en schrijf je een recept uit.
Het is zomer, voor veel mensen vakantietijd. Dan gaan weer even de wijde wereld in. Wat vind jij een geslaagde vakantie?
We leven in een ongelooflijk ingewikkeld tijdperk. Er is zoveel informatie die ons overspoelt. Neem daarom de ruimte om een tijdje in eenvoud te leven. Probeer te genieten van gewone dingen, te ontstressen. Ik kampeer graag, in de bergen, aan een riviertje. Ook voor mij als dokter is de natuur belangrijk!
En nu U - Minndfulness en creativiteit in de verslavingszorg. Uitgeverij SWP, Amsterdam 2010