Telos

Door Redactie - In: diversen - 24 juni 2022

Tekst Simone Thomasse  |  Beeld Astrid van Zon


In het idyllische Vorden is een bijzonder evenwicht ontstaan tussen antroposofische zorg en bd-landbouw bij Urtica De Vijfsprong. Astrid van Zon leidt dit dubbele bedrijf sinds zes jaar en verkende met haar collega’s de kracht van de plek, de manier van werken en het welzijn van de mensen, dieren en planten die er leven. Wat valt er op te tekenen nu zij afstevent op afronding van haar directieschap?

Telos

Astrid: ‘Het bijzondere was dat ik hier kwam in het 33e jaar van Urtica De Vijfsprong. Ik heb iets met die cyclus van 33 en weet dat het dan tijd is om onderzoek te doen naar hoe het staat met de oorspronkelijke impuls. De vraag is dan: wat mag zich daarvan in deze tijd laten zien? En wat mag er sterven?’

Zelfondernemende teams

‘Derk Klein Bramel heeft deze woonwerkgemeenschap opgezet en woonde hier als buur voordat hij drie jaar geleden plotseling overleed. Het fijne is dat hij nog aan die eerste onderzoeksfase kon bijdragen, want wat wás die oorspronkelijke impuls eigenlijk? We zijn al vrij vlot met zelfondernemende teams begonnen; niet als doel op zich, maar wel om toe te kunnen werken naar zelfstandigheid, bewustzijn en verantwoordelijkheid op je nemen. Natuurlijk was er in het begin weerstand – dat is altijd zo als iets nieuws ingezet wordt – maar het bleek een vitaliserende stap. In onze organisatie laten we mensen die kwetsbaar zijn participeren, meedoen op hun eigen manier. Hoe zit het eigenlijk met onze medewerkers? Mogen die wel vanuit zichzelf meedoen? Bovendien: als zij teveel moeten uitvoeren wat ze opgedragen krijgen, zijn ze geen voorbeeld voor de cliënten.’

Kaders

‘Zo’n omvorming vraagt met name vertrouwen – er wordt al gauw gezegd dat niet iedereen dat kan. Mijn ervaring is anders. Misschien zijn er mensen die het niet wíllen, maar iedereen kan het. We kennen allemaal die spreuk van Steiner; dat in de gemeenschap ieder individu zichtbaar wordt en in ieder individu de gemeenschap. Prachtig, maar juist die andere kant, dat ieder individu zichtbaar mag zijn, komt meestal veel minder aan de orde. Ook vanuit gezondheidsperspectief is het belangrijk dat je weer bij je eigen bron mag aansluiten. Natuurlijk betekent dat niet dat iedereen dan maar z’n eigen gang gaat, nee, want we hebben hier een opgave: van de landbouw en van de zorg. Dus daarvoor heb je – ik heb nog steeds geen beter woord – kaders nodig, anders vervlieg je. Juist de begrenzing schept ruimte en daarmee vrijheid. Als team moet je echt leren hoe je je verhoudt tot die kaders. Laatst hadden we een ‘Raad van Inspiratie’ waar het profiel voor mijn opvolger besproken werd en daar kwam naar voren dat men nadrukkelijk het element van de zelfondernemende teams – ik noem het expres ondernemend en nietsturend – wil behouden. Het is geland.’ 

We hebben het heel vaak over gelijkwaardigheid, maar veel minder over wederkerigheid

Wederkerigheid

‘Verder viel mij op dat we het vaak over gelijkwaardigheid hebben, maar veel minder over wederkerigheid. Het is misschien leuk om te vertellen dat de grondsteenspreuk van Urtica De Vijfsprong eindigt met ‘dat ieder wezen zich naar zijn eigen aard kan ontwikkelen’. Dat gaat dus over de aarde, planten, dieren en mensen – over alle natuurrijken. Die zin trof mij meteen. Hoe kunnen we dit aan de orde laten komen? Het had hier iets horizontaals, dromerigs, fijns, zonder veel bewustzijn. Ik vond dat we wel een beetje wakker mochten worden. Zo’n spreuk neem je tot je en inspireert, maar leidde nog niet tot hoe dóen we dat dan. We kennen allemaal het klimaatverhaal, en ook de vragen rond de koeien met de kalfjes. Dat alle levende wezens zich naar de eigen aard willen ontwikkelen, wil feitelijk zeggen dat zorgen voor mensen niet kan zonder zorg voor de aarde. En andersom.’

Telos

‘Toen kreeg ik vorige zomer een wetenschappelijke publicatie opgestuurd van onder anderen Paul Struik, Kees Zoeteman en Jan Diek van Mansvelt over de telos: een filosofisch begrip van Aristoteles die stelde dat alle wezens hun eigen doel nastreven. Het behandelt de spanning die er is tussen enerzijds het opgelegde doel door de mens – het ‘nut-telos’ – en het natuurlijke telos van de dieren en de planten. Ik werd er zo door gegrepen! Het viel op die bodem van dat ieder wezen zich naar zijn eigen aard ontwikkelt. Hier had ik een instrument in handen waardoor we een nieuw, bewuster, gesprek konden gaan voeren met elkaar, met Guus, onze boer, en Herbert, onze tuinder. Over de omgang met onze dieren en planten, die in beheer van de mens zijn en een bepaald nut hebben: wij voeden ons er immers mee. Dit nut is tegenwoordig in het algemeen verregaand doorgeschoten in een economisch belang. Maar hoe prachtig is de gedachte dat planten en dieren ook een doel hebben. Zij streven meer vanuit een groepsziel een soort-eigen doel na om zich te verwerkelijken. Wij mensen treden dat met voeten.’

Planten en dieren streven meer vanuit een groepsziel een soort-eigen doel na om zich te verwerkelijken. Wij mensen treden dat met voeten

Rode kool

‘We besloten in ons bedrijf om werkgroepen te beginnen over het begrip wederkerigheid en verdiepten ons onder andere in de rode kool en de koe. Hoe gaan we om met de verhouding tussen nut en bedoeling? We ontdekten hoe er een ingreep wordt gepleegd om gewassen tot onze voeding te maken. Nu is het op Urtica/De Vijfsprong zeker niet zo dat we de boel uitbuiten, maar ieder gewas wil uiteindelijk z’n cyclus afmaken om weer tot zaadvorming te komen. De conclusie is niet dat er geen nut mag zijn, want er moet hier ook van geleefd worden, maar de vraag is wel: hoe komen we er dichterbij dat de plant zijn eigen aard kan uitwerken? We besloten onder meer dat één rij planten op ons land zich helemaal mag ontplooien. Wel beschouwd dient hij ons nut daardoor nog meer, want kwalitatief wordt hij beter en levert ons ook nog zaad voor volgend jaar.’

De vraag wat de natuur nodig heeft om tot bron te dienen voor onze mentale gezondheid wordt steeds actueler. Hoe kan zij dat blijven doen?

Stierkalveren

‘In de bd-landbouw werken we anders dan bij gangbare boerderijen, maar ook hier gingen de stierkalveren na twee weken weg naar een regulier bedrijf waar ze binnen een jaar vetgemest worden. Hoe kunnen we dit met droge ogen doen, dacht ik. Omdat een dier reageert, een zichtbaar gevoelsleven heeft, kunnen we ons als mens beter inleven. Dit jaar hebben we voor het eerst besloten dat 50% van de kalfjes hier blijft. Als eerste stap. Verder speelt de vraag of wij onze dankbaarheid naar de koe wel voldoende tonen. Al eerder hoorden we over Ahimsa, de rustende koe, een imponerend kunstwerk van Jantien Mook en Dirk-Jan Schrander, met een cirkelvormige bank. Ahimsa reist door Nederland om de koe in het algemeen te eren en te bedanken voor haar overvloedige geven, al eeuwenlang. Een paar maanden stond ze op ons terrein; om haar heen organiseerden we diverse evenementen.’

Psychiatrie

‘Het interessante is dat we ook met de psychiatrie net in verandering waren. We hadden al 28 jaar een erkende kliniek op het erf waar mensen een jaar opgenomen konden worden, maar we merkten dat niet iedereen meer wegkwam. Het is hier veel te fijn! Ook ten aanzien van hen geldt de vraag: wat is jouw eigen streven? In de psychiatrie wordt het model diagnose-recept-geldzak gehanteerd. Je krijgt een diagnose waar een zorgpad aan vastzit, het recept - voor iedereen hetzelfde - en daar hangt een geldbedrag aan. Een geld-gestuurd systeem dus, waarachter de mens verdwijnt en daarmee ook de telos van die mens. Dat noemen we hier altijd ‘motief’ of ‘opgave’ of ‘handelingsimpuls’.’

Herstellen in het groen

‘Onze GGZ noemen we nu ‘Herstellen in het groen’. Herstellen vanuit dit perspectief is actief je eigen leven weer oppakken, in verbinding met je eigen context, naar je eigen aard. Daar zit het ja-zeggen tegen je leven met kracht en kwetsbaarheid in. Ik zeg: weg met alle diagnoses. Ik snap dat dit extreem klinkt, maar zolang wij kwetsbaarheid niet durven zien als onderdeel van iemands leven en steeds maar weer vanuit de diagnose de behandeling inzetten, blijft het heel lastig om mensen de eigen regie over hun leven te laten houden. Met ‘Herstellen in het Groen’ zijn we een van de voorlopers van de Groene GGZ geworden. Gesprekken worden vaker wandelend gehouden en we creëerden een plek in de natuur, waar bijvoorbeeld ook gemediteerd kan worden. We weten allang dat werken op het land bijzonder helend is en we aan het leven van planten en dieren iets kunnen ontdekken over onszelf. Kunnen bijdragen aan het welzijn van planten en dieren schept zingeving.’

‘Interessant: in de groene GGZ wordt gesproken over de natuur als bron voor de mentale gezondheid. De vraag wat de natuur nodig heeft om dat te kunnen blijven doen, wordt steeds actueler. Zo wordt hier eigen compost verzorgd, die later weer uitgestrooid wordt ten behoeve van de vruchtbaarheid, waardoor ook de bodem in een diepere laag verlevendigd wordt. Wel beschouwd gebeurt dat vruchtbaar maken van de bodem met het verleden van de aarde. Ook voor ons mensen is het belangrijk om je verleden goed te verwerken, zodat je het tot compost voor je eigen ‘bodemleven’ kunt omvormen. Dat noemde Derk Klein Bramel ‘humus voor de mensheid’.’

Benieuwd naar het begrip telos? Hier vind je het basisdocument.


Astrid van Zon (1956) werkte in diverse functies ter ondersteuning en ontwikkeling van nieuwe initiatieven voor kinderen en volwassenen met beperkingen en psychische kwetsbaarheid. Na veertien jaar als mede-initiatiefnemer verbonden te zijn geweest aan Rozemarijn, een heilpedagogische instelling in Haarlem, verlegde zij in 2016 haar pad naar het Gelderse Vorden. Daar verkende en vernieuwde zij de bijzondere combinatie van sociaal therapie en een biologisch dynamisch boerenbedrijf. | urticadevijfsprong.nl