Lees jezelf heel
Tekst Cisly Burcksen | Beeld Unsplash & Jurgen van Tiggelen
In de antroposofische zorg wordt veel gewerkt met de helende kracht van kunstvormen als muziek, schilderen, euritmie en spraakkunst. Maar hoe zit dat met het lezen van boeken, verhalen of gedichten? Heeft dat ook invloed op je herstel en welbevinden? Cultureel Apothekers Akke Visser en Marije Wilmink denken van wel. Lezen is goed voor je, vooral als je daarover uitwisselt met anderen. Hun Culturele Apotheek bereikt niet alleen lezers, maar ook huisartsen die oog hebben voor vitaliteit en zingeving. Hoe werkt dat, een boekentip mee krijgen van je dokter?
‘Liefde voor literatuur is onze drijfveer,’ vertelt Akke Visser. Samen met Marije Wilmink richtte zij zo’n tien jaar geleden de Culturele Apotheek op. Met consulten op afspraak over boeken, gedichten en verhalen, met leesadviezen op festivals en met leesgroepen brengen zij verschillende mensen in aanraking met de helende werking van het lezen van fictie. Ook ondersteunen zij huisartsen die met literatuur op recept aan de slag willen in hun praktijk. Zelf hebben Akke en Marije geen medische of literaire achtergrond. Ze zijn cultureel antropoloog en socioloog. Wel kennen ze elkaar van een tijdschrift over literatuur. ‘We zijn allebei echte leesliefhebbers. En wat je wél aan onze achtergrond kunt zien: we zijn nieuwsgierig naar mensen en hun verhalen. De naam Culturele Apotheek is dan ook een beetje met een knipoog. Onze adviezen daarentegen zijn wél serieus. We zijn ermee gestart om te laten zien dat het lezen van literatuur meer kan zijn dan mooie verhalen beleven.’
Boek op recept
In samenwerking met een aantal huisartsen heeft de Culturele Apotheek een lijst opgesteld met boekentips voor veelvoorkomende klachten. ‘Het gaat dan vooral om problemen die niet met een pilletje zijn op te lossen, zoals bijvoorbeeld stress of vermoeidheid’, legt Akke uit. De selectie bestaat uit toegankelijke, hoopvolle en vooral herkenbare romans. Een kant-en-klare oplossing is het natuurlijk niet: ‘Zo’n tekst kan ondersteunend werken, maar uiteindelijk moet iemand het toch zelf lezen en er eigen gedachten over vormen.’
Huisartsen die met de leeslijst in hun praktijk willen werken kunnen dat zelf opstarten of met wat hulp van Marije en Akke. Want hoe kom je als medicus tot een persoonlijk leesadvies voor je patiënten? Akke: ‘We verdiepen ons in vragen als: Hoe heilzaam is lezen, wat weten we daarover? Bij welke kwalen kun je wat bieden? Soms heeft een patiënt buikpijn, maar is hij eigenlijk eenzaam. Dan is er meer nodig dan alleen een medische diagnose en kan een boek misschien uitkomst bieden. Er is veel aandacht voor preventie en het concept van positieve gezondheid. Ook dat is iets waar literatuur aan kan bijdragen: het lezen van fictie kan helpen om te gaan met gevoelens en situaties die je in je dagelijkse leven tegenkomt. Dat kan je mentale welzijn verbeteren.’
‘Elke ziekte heeft betekenis in iemands biografie. Die betekenis laat zich altijd inspireren door de kunsten: het vormt je perspectief.’
Kunst biedt perspectief
Hoe kunnen we deze ontwikkeling zien vanuit antroposofisch perspectief? Antroposofisch huisarts Peter Staal is enthousiast over de inzet van literatuur in de huisartsenpraktijk. ‘Positieve gezondheid kijkt heel breed en omvat behalve iemands fysieke conditie ook de maatschappelijke positie en mate van zingeving in iemands leven. Dat sluit aan bij het antroposfisch mensbeeld, waarin we uitgaan van vier lagen: het fysiek lichaam, de vitaliteit (astraal lichaam), de psyche (etherlichaam) en zingeving (het Ik). Vooral op dat bovenste niveau zie ik de waarde hiervan. Elke ziekte heeft betekenis in iemands biografie. Dat is altijd individueel: voor de een kan dezelfde kwaal veel meer impact hebben dan voor een ander. Die betekenisgeving laat zich altijd inspireren door de kunsten: het vormt je perspectief. Uiteindelijk werkt dat door op al die vier lagen. Binnen de reguliere geneeskunde is vaak te weinig oog voor de zingevingskant. En waar kunstzinnige therapie wordt begeleid door een therapeut die ziet wat aanslaat en wat niet, ontbreekt dat als je op eigen houtje naar de bibliotheek gaat om een boek te kiezen. Dus zo’n persoonlijk leesadvies vind ik een heel goede aanvulling.’
Langer fit
Hard bewijs dat mensen opknappen van boeken lezen is er niet, maar wetenschappelijk onderzoek heeft wel een positief verband aangetoond tussen het lezen van literatuur en lichamelijke gezondheid1. Bovendien houdt lezen je brein in conditie en beschermt je daardoor tegen dementie. De bekende neuropsycholoog Erik Scherder beschrijft dit in zijn publicatie ‘Hersenen willen lezen’ (2021). Ook wees onderzoek (Bavishi et al., 2016) uit dat wie boeken leest langer leeft dan mensen die voornamelijk kranten en tijdschriften lezen. Een boek spreekt je verbeelding aan en zet je hoofd aan het werk. Je gaat langer en dieper op in andere werelden, wat een sterkere mentale stimulatie oplevert dan bij het lezen van kranten of tijdschriften. Zo blijven je hersenen langer fit, wat mogelijk bijdraagt aan het behoud van je lichamelijke gezondheid.
Wetenschappelijk onderzoek heeft een verband aangetoond tussen literatuur lezen en lichamelijke gezondheid.
Echt luisteren
Een persoonlijk leesadvies begint met een uitgebreid gesprek. Akke: ‘We vragen dan bijvoorbeeld naar levensthema’s, vragen die spelen en of iemand bepaalde kwalen heeft. Mensen komen met allerlei vraagstukken. De eerste vraag die ik ooit kreeg bij een consult was: “Hoe moet ik leven?” Dat gaat meteen heel diep, maar je spreekt ook mensen die gewoon eens een ander genre willen proberen. Het gaat erom goed te luisteren naar wat iemand nou eigenlijk vraagt. Dat doet al veel, als er iemand echt naar je luistert. En als je dan tips krijgt, speciaal voor jou, dan voel je je gezien. Dat op zich werkt al helend. De leeslijst die we na het gesprek opstellen is een combinatie van wat iemand graag leest en boeken over bepaalde thema’s. Het is geen eenduidig recept in de zin van: heb je liefdesverdriet? Dan moet je dit boek lezen! Wat iemand in een boek aanspreekt, heeft minder te maken met het onderwerp. De schrijfstijl is veel belangrijker. Het kan erg raken als een schrijver gevoelens verwoordt die je herkent, maar die je zelf niet kunt pakken.’
Samen lezen
De leesgroepen die de Culturele Apotheek organiseert, dienen vaak als ingang om persoonlijke verhalen te delen. Vrijwilligers van de Culturele Apotheek lezen dan gedichten, korte verhalen of romanfragmenten voor bijvoorbeeld ouderen, mensen met dementie of psychisch kwetsbare mensen. Akke: ‘Ook in coronatijd laten we dat zo veel mogelijk doorgaan, voor minder mensen tegelijk. Sinds de lockdowns werken we ook online. Tot onze verrassing bereiken we daarmee mensen in heel Nederland en zelfs België. We zijn gestart in de Amsterdamse regio, maar lezen inmiddels in verschillende gemeenten. We zijn bezig om deze werkwijze landelijk aan te bieden, omdat veel mensen toch een voorkeur voor een fysieke leesgroep hebben. We leiden nu vrijwilligers op uit het hele land.’
Zeker in deze geïsoleerde tijd zien Akke en Marije de meerwaarde van samen lezen: ‘In een verhaal ontmoet je andere mensen of ga je soms naar een ander land. Het online samenkomen gaf deelnemers ook de gelegenheid om over corona te spreken. Ook al ging de tekst er niet over, relateerden lezers de verhalen daar soms toch aan. Er ontstond dan een gesprek over eenzaamheid of isolatie. Voor mensen die leven met dementie is het bespreken van een verhaal ook een manier om wezenlijke gesprekken te voeren. In verzorgingshuizen wordt dat weinig van ze gevraagd. Hun kortetermijngeheugen gaat vaak achteruit, dus gaat het over “Wat voor dag is het vandaag?” of “Wat heb je gisteren gegeten?” Als je over literatuur praat, ontstaat er een gelaagdheid in het gesprek en wordt een ander deel van jezelf aangesproken en geactiveerd.’
1Meer weten over wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van lezen.
Hier vind je de leeslijst voor huisartsen.
Zin om mee te doen?
Samenleesgroepen vind je via cultureleapotheek.nl Heb je zin om zelf een samenleesgroep te starten bij jou in de buurt? Ook voor trainingen kun je terecht op de website.
15 & 22 april & 13 mei: training voor leesbegeleiders.
Info & kosten: vraag@cultureleapotheek.nl
Online samenlezen via Zoom: iedere vrijdag, 11u00-12u00.
24 maart kennisbijeenkomst Literatuur & dementie. Hoogleraar Aging Studies Aagje Swinnen van Universiteit Maastricht deed onderzoek naar de samenleesgroepen van de Culturele Apotheek. Een deel van deze groepen wordt bezocht door mensen die leven met dementie. Het samen lezen en bespreken van fragmenten en gedichten uit de wereldliteratuur blijkt voor hen plezierig en waardevol. Wat brengt het hen? En waarom werken literaire teksten zo goed bij deze doelgroep? Aagje Swinnen doet onderzoek naar samen lezen en samen verhalen en gedichten maken als manieren om mensen met dementie aan te moedigen zich creatief te uiten en betekenisvolle verbindingen aan te gaan met elkaar. In haar lezing vertelt ze over haar onderzoek en over voorbeelden uit bestaande praktijken in de dementiezorg.
Schrijver Ivo Victoria komt voorlezen uit zijn bejubelde roman Alles is OK, waarin hij de ervaringen van zijn dementerende moeder verwerkte. NRC schreef erover: “Met deze dementieroman steekt Victoria Hersenschimmen van Bernlef naar de kroon. Hecht gecomponeerd. Diep ontroerend.” Carla de Jong, schrijfster, zorgmanager en voorzitter van stichting Culturele Apotheek gaat met Ivo Victoria in gesprek.
Ook ervaringen van deelnemers, begeleiders en vrijwilligers komen aan bod. Aan het eind van de middag reiken de Cultureel Apothekers het eerste exemplaar van hun magazine over samenlezen uit.
donderdag 24 maart | 13u30 – 15u30, inloop vanaf 13.00 uur
Locatie: Corvershof, ruimte de Kas | Nieuwe Herengracht 18, Amsterdam | Vrij entree